WARMIŃSKO – MAZURSKIE DYLEMATY JUBILEUSZOWE

         Nie umniejszając roli straży pożarnych w czasach niemieckich trzeba mieć świadomość, że na Warmii i Mazurach po 1945 roku zakładano OSP na podstawie prawa polskiego. Ich działalność opierano na tradycjach kulturowych i obyczajowych charakterystycznych na ziemiach niedawnego zamieszkiwania osadników z różnych regionów Polski. 

W zakres tradycji historycznej OSP wchodzi wiele elementów, w tym żywotność funkcjonowania w środowiskach strażackich stopnia świadomości o podstawach tworzenia jednostek OSP po drugiej wojnie światowej. Zakres tej świadomości obejmuje także rozumienie znaczenia dla Polski przełomu roku 1945. Dotyczył on między innymi byłych Prus Wschodnich. Znaczna część tego obszaru znalazła się, na mocy konferencji poczdamskiej (lipiec-sierpień 1945 r.) pod administracją polską. Ten rok, 1945, stanowi zasadniczą cezurę chronologiczną w dziejach tych ziem, także pod względem ustrojowym i organizacji polskich OSP.

         Wraz z napływem przesiedleńców z byłych kresów wschodnich Rzeczypospolitej oraz osiedleńców, głównie z rejonów Mazowsza i Małopolski, rodziła się konieczność ochrony zasiedlanego mienia i jego ochrony przed niszczycielskim żywiołem ognia. W ramach przesiedleń przybywali także przedwojenni działacze Związku Straży Pożarnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz członkowie OSP ze swych rodzinnych miejscowości; byli wśród nich także osadnicy wojskowi różnych formacji polskiego państwa podziemnego. Wielu z nich angażowało się w organizację terenowej ochotniczej służby strażackiej. Miejscowa ludność, co wynika z zachowanych dokumentów ówczesnej administracji państwowej, zajmowała postawę wyczekującą, aczkolwiek lojalną wobec nowej rzeczywistości politycznej. „Starania Wojewódzkiego Inspektora Pożarnictwa uzyskania spośród ludności miejscowej kandydata na kurs zawodowych Pożarników spełzły na niczym” – donosił w jednym z raportów Pełnomocnik Rządu RP na Okręg Mazurski, Jakub Prawin.

         Podstawą tworzenia ochrony przeciwpożarowej na Warmii i Mazurach po drugiej wojnie światowej stanowiło prawodawstwo z okresu międzywojennego, w tym między innymi:

- rozporządzenie Prezydenta RP z 27.10. 1932 roku, Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. 1932, nr 94, poz. 808),

- ustawa z 13.03. 1934 r. o ochronie przed pożarami i innymi klęskami (Dz. U. 1934, nr 41, poz. 365),

- rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 14.01. 1935 r. o statucie wzorcowym ochotniczych straży pożarnych (Dz. U. 1935, nr 7, poz. 35).

         Poza aspektem prawnym, nie mniej istotną kwestią była sprawa strażackiej tradycji i obyczajowości. Nie umniejszając roli ochrony przeciwpożarowej w czasach niemieckich i funkcjonowania w tym systemie straży pożarnych, trzeba obiektywnie stwierdzić, że nie było specyficznej strażackiej tradycji warmińsko-mazurskiej z racji przynależności tych ziem do państwowości niemieckiej. Obszar Warmii wchodził co prawda w skład Królestwa Polskiego w latach 1466 – 1772, Mazury natomiast nigdy nie znajdowały się w państwowości polskiej (do wiosny 1945 r.). Strażackie tradycje opierano więc na podstawie prawa i obyczajów niemieckich. Po 1945 roku polscy osadnicy, co naturalne i zrozumiałe, opierali tradycje kulturowe i obyczajowe panujące dotąd na ziemiach swego niedawnego zamieszkiwania. Dotyczyło to także działalności strażackiej. To oni byli członkami założycielami polskich OSP. Warto przy tym zaznaczyć, że wzajemne uprzedzenia i nieufność ludzi z różnych stron Polski, także autochtonów, ustępowały w sytuacji jakiegokolwiek zagrożenia. Nic bardziej bowiem nie łączyło ich jak groźba pożaru i klęski żywiołowej. Ten czynnik stał się zarzewiem skomplikowanego procesu integracji środowisk lokalnych. Ochotnicze straże pożarne były i są nadal jednym z ważnych ogniw tego procesu.

         Biorąc pod uwagę powyższe, niektóre OSP, mając świadomość istnienia w swej miejscowości straży pożarnych w czasach niemieckich, za początek swej działalności  uznają rok powstania jednostki po drugiej wojnie światowej; niektóre uwzględniając fakt istnienia straży przed 1945 rokiem eksponują jednocześnie rok powstania polskiej OSP; z kolei inne jednostki nawiązują wprost, w sposób bezpośredni do roku powstania straży w czasach niemieckich, Zaistniały także takie sytuacje, że obchodzono jubileusze 50-lecia działalności licząc od lat 40. ubiegłego wieku, a po kilku zaledwie latach 100-lecie, nawiązujące do czasów niemieckich.

Najwymowniejszym dowodem na różne postawy świadomościowe liderów ochotniczych jednostek są sztandary. Rok 1897 czy 1911  i wyhaftowane godło państwa polskiego w Znaku Związku OSP RP na sztandarze jest rażąco sprzeczne z polską racją stanu w stosunku do Warmii, Mazur, Powiśla i być może także nadodrzańskich ziem. Historii jednostek OSP na interesującym nas obszarze nie można  utożsamiać z historią  OSP na ziemiach polskich byłego zaboru austriackiego, pruskiego i rosyjskiego; w województwie warmińsko-mazurskim dotyczy to także ziemi działdowskiej, lubawskiej i częściowo iławskiej. Uzasadnionym zatem twierdzeniem jest istnienie w danej miejscowości zorganizowanej ochrony przeciwpożarowej w czasach niemieckich. Nieuzasadnionym natomiast twierdzeniem jest rzekomo bezpośrednia kontynuacja z tamtego okresu czasu jednostek OSP powstających po 1945 roku. To co łączy niemieckie i polskie straże pożarne to cele, zadania, etos dobrowolnej służby na rzecz bliźniego oraz kult św. Floriana. Dlatego też Komisja Historyczna Oddziału Wojewódzkiego Związku OSP RP w Olsztynie stoi na stanowisku, że uprawomocnione może być obchodzenie danego jubileuszu jako x-lecia działalności strażackiej w danej miejscowości z wyraźnym uwzględnieniem roku powstania OSP w polskiej rzeczywistości ustrojowej.

Odrębnym, zasygnalizowanym wyżej problemem jest umieszczanie na sztandarach lat powstania straży pożarnej. Odnośnie OSP winę za niewłaściwe sygnowanie lat powstania jednostek ponoszą organy upoważnione do ich nadawania. Trudno jednak zrozumieć Państwową Straż Pożarną. Kto akceptuje fakt wyszycia na sztandarze tej formacji na przykład roku 1880? Mógłby być co najwyżej rok 1950, kiedy na mocy ustawy o ochronie przeciwpożarowej i jej organizacji z 4 lutego tego roku powołano komendy straży pożarnych. Niestety, polityka historyczna okresu PRL  odnośnie Warmii, Mazur i Powiśla pokutuje do obecnych czasów.

Władysław M. Świeczkowski